جایگاه قرض الحسنه

قرض به عنوان یکی از عقود معاملاتی مطرح است و دارای احکام مخصوص به خود می باشد. متون دینی با امضای این قرارداد عقلایی برای صحت آن شرایطی را همچون بدون ربا بودن ذکر کرده اند. اما آنچه در این جا به عنوان یک رفتار مورد بررسی قرار گرفته است «قرض الحسنه» می باشد، که نوع خاصی از قرض است. قرض الحسنه نیز از جهت فقهی و حقوقی تحت عقد قرض مطرح است و همان احکام را دارد، اما تحقق آن شرایط خاصی دارد که آن را از دیگر موارد قرض جدا می سازد. «تاکید روایات بر توجه داشتن قرض دهنده به ثواب اخروی و نیت خدایی داشتن» همچنین «ناپسند بودن قرض گرفتن در نیازهای غیر ضروری» از جمله این شرایط می باشد. بنابراین اگر چه «قرض الحسنه» دارای ارکان «قرض» است، اما از جهت شرایط تحقق، لازم است جایگاه آن در بین دیگر رفتارهایی که متون اسلامی برای یک مسلمان ترسیم نموده است، معین شود.

از آنجا که قرض دهنده برای مدتی از تصرف مال خود چشم پوشی می کند و در مقابل هم توقع دریافت هیچ گونه سودی ندارد، لذا اولین سؤالی که در ذهن می آید این است که انگیزه این رفتار اقتصادی چیست؟
انگیزه های احتمالی قرض دهنده عبارتند از: 1- پاداش اخروی 2- کسب اخلاق پسندیده (دوری از بخل) 3- تعاون و همیاری 4- پس انداز. که انگیزه اول صرفا اخروی و انگیزه دوم و سوم معنوی و انگیزه چهارم صرفا مادی است.

اما در مورد قرض گیرنده؛ که مجاز است در جهت رفع یکی از نیازهای ضروری [تکوینی همچون نیاز به مسکن یا ازدواج، تشریعی مانند حج و یا اجتماعی مانند رعایت شان فرد در جامعه] از قرض استفاده نماید. بنابراین دو مشخصه مهم قرض الحسنه یعنی «داشتن انگیزه معنوی یا اخروی برای قرض دهنده» و نیز «صرف آن در جهت رفع نیاز ضروری قرض گیرنده» نمایان می شود. 

آداب قرض الحسنه که معمولا شامل مستحبات و مکروهات این رفتار می باشد، نقش تعیین کننده ای در شکل گیری فرهنگ قرض الحسنه دارد.

هنگام انعقاد قرارداد: -قرض گیرنده نباید نیت عدم باز پرداخت را داشته باشد. -سند مکتوبی تهیه شود که در صورت نزاع، ملاک قضاوت قرار گیرد. -امکان اخذ وثیقه از قرض گیرنده وجود دارد.
هنگام باز پرداخت: -نسبت به ادای فوری دین تاکید فراوان شده است. -وام گیرنده، در صورت توانایی و تمایل، بازپرداخت را به صورت نیکوتری انجام دهد.

با وجود چنین فرهنگی در زمینه قرض الحسنه یکی از عمده ترین مشکلات قرض; یعنی عدم اطمینان قرض دهندگان در مورد باز پرداخت دیون خود؛ از بین می رود. 

یکی از تشکیلات مرتبط با صندوقهای قرض الحسنه، سازمان اقتصاد اسلامی می باشد. هدف این سازمان مطابق با ماده سوم اساسنامه آن، تحقق بخشیدن به انجام کلیه عملیات اقتصادی و مالی با حفظ موازین شرعی و رعایت قوانین و مقررات جمهوری اسلامی است. در اوایل سال 1359 این سازمان هماهنگی صندوقها را به عهده گرفت و برای این منظور از ابزارهایی همچون تهیه فرمهای مورد نیاز و لوازم اداری و آموزشی کارمندان و پرداخت وامهای بدون بهره و بدون کارمزد استفاده می نماید. به دلیل غیر دولتی بودن این سازمان که سنخیت بیشتری با فعالیتهای خود جوش قرض الحسنه داشته و نیز عملی شدن تسهیلات مزبور، موفقیتهایی جهت هماهنگ کردن این فعالیتها داشته است. اما سازمان مزبور به عنوان یک شرکت سهامی عام می باشد و فعالیت اصلی خود را در امور تجاری انجام می دهد. چنانکه در گذشته مطرح شد ماهیت قرض الحسنه به صدقه نزدیکتر است. لذا به نظر می رسد که اگر تشکیلات هماهنگ کننده قرض الحسنه کاملا غیر انتفاعی باشد با ماهیت آن سازگارتر است. علاوه بر این. هیچ گونه تضمینی در مورد هماهنگی سازمان مزبور با سیاستهای دولت پیش بینی نشده است. از مزایا و ویژگیهای خاص صندوقها می توان به جذب سپرده ها و پس اندازهای کوچک مردم، پرداخت وام به نیازمندان، کاستن فشار متقاضیان قرض الحسنه به بانکها، افزایش روحیه تعاون مالی و خود گرایی، وجود نداشتن بوروکراسی و ارایه خدمات در ساعاتی از روز که بانکها تعطیل می باشند، نام برد. همچنین صندوقها به دلیل محلی بودن جهت گرد آوری اطلاعات، هزینه بسیار پایین تری را متحمل می شوند. البته صندوقها برای جذب منابع از ابزارهایی استفاده می کنند که نزدیکترین آنها به ماهیت قرض الحسنه، تخصیص وجوهی است که تا زمان معین و یا به صورت نا محدود جهت اعطای قرض الحسنه مسدود می شود. اما این قسمت از وجوه درصد زیادی از فعالیت آنان را تشکیل نمی دهد و معمولا سعی می شود، از وجوه سپرده گزاران عادی استفاده شود.   

(برگرفته از مقاله درآمدی بر جایگاه قرض الحسنه در اسلام و اثرات اقتصادی آن؛ نوشته کمیجانی و هادوی نیا)